აღნიშნული კატეგორიის ფაქტორები თქვენგან მაქსიმალურ კონტროლს მოითხოვს. ქვემოთ ჩამოთვლილი რჩევებისა და მითითებების შესრულებით მნიშვნელოვნად შეამცირებთ კიბოს განვითარების რიკს, უფრო ზუსტად კი, გაითვალისწინეთ შემდეგი:

თავი აარიდეთ თამბაქოს ნაწარმს - მეცნიერების ღრმა რწმენით, მოწევა და თუთუნის მოხმარება უშუალო კავშირშია კიბოს მრავალ სახეობასთან:
არასოდეს დაიწყოთ მოწევა, თუ არ ეწევით
თავი დაანაბეთ სიგარეტს, თუ ეწევით - ამით ფილტვების კიბოს რისკს რამდენადმე შეამცირებთ
თავი აარიდეთ ისეთ ადგილებს, სადაც ეწევიან, ვინაიდან პასიური მწეველი ხშირად გულისა და ფილტვების დაავადებების, ასევე, კიბოს წარმოშობის რისკის წინაშე დგება
თავიდან აირიდეთ მავნე ულტრაიისფერი სხივები (UV) – ამ სახეობის რადიაციული გამოსხივება და მზისაგან წამოსული სხვა წყაროები (თვით მზის შუქი და ნამზეური) კანის კიბოს გამომწვევ ძირითად ფაქტორებად გვევლინება.
ეცადეთ, არ იყოთ მზეზე, როდესაც ულტრაიისფერი გამოსხივება მაღალია. ზაფხულის პერიოდში, დაახლოებით, დღის 11 სთ-დან 3 სთ-მდე, როდესაც თქვენი თანმდევი აჩრდილი თქვენს სხეულზე უფრო მოკლედ მოჩანს, კატეგორიულად აარიდეთ თავი მზეს;
ისარგებლეთ მზის საწინააღმდეგო კრემებით, რომლის დამცავი ფაქტორი (SPF) 15 ან უფრო მაღალია; უნდა ისარგებლოთ ისეთი კრემებით, რომელიც UVA და UVB სხივების ბლოკირებას ახდენს;
შესაძლებელია, დაცვის მიზნით ისარგებლოთ თუთიის ოქსიდით ან ტიტანიუმის დიოქსიდით ისეთ მგრძნობიარე ადგილებზე წასმის მიზნით, როგორიცაა ცხვირის, ყურების, ლოყებისა და მხრების არე;
მზის სხივების მავნე ზეგავლენისაგან თავის არიდების მიზნით ატარეთ დამცავი ჩასაცმელი; ამისათვის ქუდების, გრძელ მკლავიანი პერანგებისა და მუქი ფერის მჭიდროდ ნაქსოვი ქსოვილისაგან შეკერილი ტანისამოსის მშვენიერი არჩევანი არსებობს
დაიცავით ჯანსაღი დიეტა - გამოიკვლიეთ და მოიძიეთ, რა კავშირ-ურთიერთობა არსებობს ცხიმის მაღალი შემცველობის მქონე დიეტასა და გარკვეული სახის კიბოს შორის, თუნდაც, როგორიც მკერდის, მსხვილი ნაწლავის, საშვილოსნოსა თუ პროსტატის კიბოა. სამეცნიერო კვლევებმა დამაიმედებელი შედეგი მოგვცა, კერძოდ, ბოჭკოსა და გარკვეული მკვებავი საშუალებების შემცველი საკვების მიღება კიბოს ზოგიერთი სახეობისაგან დაცვას მნიშვნელოვნად უწყობს ხელს. ჩვენი რჩევა კი ასეთია:
მიიღეთ დიდი ოდენობით ხილი და ბოსტნეული, ბურღულეული და მარცვლეული პროდუქტები. ეცადეთ, აღნიშნული პროდუქტები დღის მანძილზე ხუთჯერ ან მეტჯერ მიირთვათ;
თქვენს დიეტაში ჩართეთ მჭლე ხორცი და დაბალი ცხიმის შემცველი რძის პროდუქტები;
ნუ მიეძალებით დიდი ოდენობით ცხიმს;
შეინარჩუნეთ ჯანსაღი, ზომიერი წონა;
უმეტესწილად, თქვენს ყოველდღიურ ყოფაში შეიტანეთ 30 წუთის ხანგრძლივობის ვარჯიში/მოქმედება – დაწყებული ზომიერი ტემპიდან, დამთავრებული გაცილებით ენერგიული, აქტიური მოძრაობით;
გაითვალისწინეთ, რომ უაღრესად სასარგებლოა მრავალი ვიტამინის შემცველი ფოლიუმის მჟავის მიღება, განსაკუთრებით მაშინ, თუ ყოველდღიურად იღებთ ალკოჰოლურ სასმელს.
ზომიერად მიიღეთ ალკოჰოლი. ალკოჰოლის დიდი ოდენობით მიღება ზრდის პირის ღრუს, ყელისა თუ ხორხისა და საყლაპავი მილის კიბოთი დაავადების რისკს. თუ ერთდროულად სვამთ და ეწევით კიდეც, აღნიშნულ დაავადებათა განსაკუთრებით მაღალი რისკის წინაშე დგახართ. ზოგიერთი კვლევის შედეგებზე დაყრდნობით, დალევამ, შესაძლოა, მკერდის კიბოს რისკიც გაზარდოს. ნუ დალევთ დღეში ერთ ან ორ ჯერზე მეტად.
რადიაცია - კიბოს რისკის ამაღლება შესაძლებელია სამედიცინო მიზნით გამოყენებული რენტგენის დიდი ოდენობით დასხივებამაც გამოიწვიოს. თუმცა, როგორც წესი, დიაგნოზის დადგენის მიზნით გამოყენებულ რენტგენს მცირე დასხივება აქვს და საჭიროების თვალსაზრისით, მისი მნიშვნელობა თითქმის ყოველთვის გადასწონის რისკის საშიშროების ფაქტორს.
რენტგენის საჭიროების შესახებ ყოველთვის დაეკითხეთ თქვენს ექიმს ან სტომატოლოგს
ჰკითხეთ მათ სხეულის სხვა ნაწილების დამცავი საშუალებების გამოყენების თაობაზე

კიბოთი დაავადების გაცილებით მაღალი რისკის წინაშე აღმოჩნდება ადამიანი, რომელმაც ერთერთი მშობლისაგან სახენაცვალი ან შეცვლილი გენი მიიღო მემკვიდრეობით. გენებსა და კიბოთი დაავადებას შორის აღნიშნული კავშირი ხშირად აღინიშნება ისეთ ოჯახებში, სადაც:

კიბო ძალზე ახალგაზრდა ასაკში წარმოიშობა;
კიბო ერთზე მეტ თაობაში იჩენს თავს;
ერთსა და იმავე ახლო ნათესავების წრეში ერთზე მეტი სახეობის კიბო განვითარდება;
კიბო ორივე სარძევე ჯირკვალში ვითარდება;
კიბო თავს იჩენს და ვითარდება მამრობითი სქესის სარძევე ჯირკვალში;
კიბოთი რამოდენიმე ახლო ნათესავი დაავადდება;
ოჯახში თავს იჩენს რამდენიმე იშვიათი სახის კიბო.
მოცემულ სქემაზე წარმოდგენილია ოჯახის გენეალოგიური წარმომავლობა; მდედრობითი სქესის წევრები მონიშნულია წრის სიმბოლოთი, ხოლო კვადრატით მონიშნულია მამრობითი სქესის წევრები. შევსებული სიმბოლო მიუთითებს, რომ მისი ადრესატი დაავადებულია კიბოთი. მოცემული გენეალოგიური შტო მკერდის კიბოს მემკვიდრეობითი დაავადებისაკენ მიდრეკილების მქონე ოჯახის მაგალითს წარმოადგენს.

კიბოთი დაავადების ამდაგვარი ისტორიის ოჯახში "A" თაობის წარმომადგენელმა ვაჟმა ან ქალიშვილმა სასურველია, გაიაროს გენეტიკური ტესტირება. როგორც ვხედავთ, მათი დედა ("B" თაობა) მკერდის კიბოთი გახლდათ დაავადებული; დედის მხრიდან – მათი დედის მამისეული შტოს წარმომადგენელი – დედის მამიდა – საკვერცხის კიბოთი, ხოლო დედისეული შტოს წარმომადგენელი – ბიძა – პროსტატის კიბოთი იყო დაავადებული (აღნიშნული პირნი "C" თაობას განეკუთვნებიან). ამ "C" თაობიდან კიბოთი არ დაავადებულა ბაბუა. შესაძლოა, მას ჰქონდა მიდრეკილება მკერდის კიბოსაკენ, - როგორიცაა BRCA1 ან BRCA2. როდესაც ამ გენებიდან რომელიმე მათგანი მუტაციას განიცდის, არსებობს 50% საშიშროება იმისა, რომ ეს გენი მომავალ თაობას გადაეცემა.

თუ იცით, რომ კიბოს რომელიმე სახეობა მოსდევს თქვენს ოჯახს, შეგიძლიათ, ონკოლოგიისა და ჰემატოლოგიის SLU Care განყოფილების მიერ სენტ ლუისის უნივერსიტეტის ჰოსპიტალში შემოთავაზებულ გენეტიკური კონსულტაციის პროგრამას მიმართოთ. ამ ყოველმხრივი და კონფიდენციალური პროგრამის დახმარებით შესაძლებლობა გეძლევათ როგორც თქვენ, ისე თქვენი ოჯახის წევრებს, დაადგინოთ კიბოთი დაავადების თქვენეული რისკი, მიიღოთ გარკვეული ზომები ამ რისკის შემცირებისათვის და გაიაროთ სათანადო გაშუქება კიბოს ადრეულ სტადიაზევე გამოვლენის მიზნით. პროგრამის მნიშვნელოვან ნაწილს წარმოადგენს ინტენსიური კონსულტაციები და სათანადო განათლების მიღება ამ რაკურსით.

გარკვეულ სამუშაო ადგილებზე ქიმიკალებისა და სპეციფიური ნივთიერებების გამოყენებამ, შესაძლოა, იქ მომუშავე პირი ზოგიერთი სახეობის კიბოს დაავადების მზარდი რისკის წინაშე დააყენოს. ასე, მაგალითად: აზბესტი და რადონი უშუალო კავშირიშია კიბოთი დაავადების რისკის ზრდასთან. ეცადეთ, შეამციროთ თქვენი დაშვება ამ ნივთიერებებთან და ყოველთვის ატარეთ დამცავი აღჭურვილობა.

მარხვის დაცვით ადამიანს კონტროლზე აჰყავს საკუთარი დიეტა, ინარჩუნებს ან აღწევს, როგორც ფიზიკურ, ისე სულიერ ჯანმრთელობასა და სიმტკიცეს.

კვების რაციონის სწორი შერჩევითა და დიეტის დაცვით ადამიანი გამოიმუშავებს ჯანსაღი ცხოვრების კულტურას, იმაღლებს მის ხარისხს, ხელს უწყობს პიროვნულ შემოქმედებით განვითარებასა და მის მაქსიმალურ გამოვლენას, იძლევა ეკონომიურ ეფექტს.

2. კვების რაციონში საგრძნობლად შეამცირეთ ცხოველური საკვების, განსაკუთრებით ცხოველური ცხიმების, დაკონსერვებული, შებოლილი და დამარილებული საკვები პროდუქტების ხვედრითი წილი. საკვებში ცხოველური ცხიმების მაღალი შემცველობა ზრდის საშვილოსნოს, სარძევე ჯირკვლის, მსხვილი ნაწლავის და პროსტატის კიბოს განვითარების რისკს.

საყლაპავისა და კუჭის კიბოთი ავადობა მაღალია იმ ქვეყნებში და რეგიონებში, სადაც ფართოდ არის გავრცელებული შებოლილი, დამარილებული და დაკონსერვებული საკვები პროდუქტების გამოყენება. უარი თქვით აღნიშნულ საკვებ პროდუქტებზე, და თუ მაინცდამაინც ძალიან გიყვართ ისინი, ხანგრძლივად შეამცირეთ მათი შემცველობა კვების რაციონში.

3. კვების რაციონში საგრძნობლად გაზარდეთ ხილის, ბოსტნეულისა და მწვანილის რაოდენობა. ეპიდემიოლოგიური კვლევებით დამტკიცებულია, რომ ბოჭკოვანი მცენარეულით მდიდარი საკვები იცავს ადამიანს კოლორექტალური, კუჭისა და რესპირატორული ორგანოების კიბოთი დაავადებისაგან. გარდა ამისა, მცენარეული საკვები პროდუქტები დიდი რაოდენობით შეიცავენ ვიტამინებს.

4. მეტი რაოდენობით მიიღეთ ვიtამინებით მდიდარი საკვები პროდუქტები და ზომიერად-მინერალები. ვიტამინებს დიდი რაოდენობით შეიცვენ მცენარეული საკვები პროდუქტები და ხილის ნატურალური წვენები, ხოლო მინერალებს-ბუნებრივი მინერალური და წყაროს წყლები. ვიტამინი A ხელს უწყობს ადამიანის დაცვას საყლაპავის, ხორხისა და ფილტვის კიბოსაგან. მას დიდი რაოდენობით შეიცავს სტაფილო. ვიტამინი C იცავს ადამიანს საყლაპავის, კუჭისა და ფილტვის კიბოთი დაავადებისაგან. მას დიდი რაოდენობით შეიცავენ ციტრუსები. უპირატესობა მიანიჭეთ ხილის ნატურალურ წვენებს. საქართველოს მინერალური და წყაროს წყლები დიდი რაოდენობით შეიცავენ ადამიანის ორგანიზმისთვის აუცილებელ მინერალებს.

5. კონტროლზე აიყვანეთ საკუთარი წონა, ასევე კვების რაციონში შაქრის, საკონდიტრო და ცომეული ნაწარმის რაოდენობა და სიხშირე, ვარჯიშით, სპორტითა და წყლის პროცედურებით გაიკაჟეთ ჯანმრთელობა. სიმსუქნის დროს იზრდება მრავალი დაავადების, მათ შორის კიბოს განვითარების რისკი. ჭარბი წონა დაკავშირებულია საშვილოსნოს ტანის, ნაღვლის ბუშტის, სარძევე ჯირკვლისა და მსხვილი ნაწლავის კიბოსთან. ჭარბ ცხიმოვან ქსოვილში ანდროსტენდიოლი გარდაიქმნება ესტრადიოლად, ადამიანის ორგანიზმში ვითარდება ჰიპერესტროგენია ქალის სასქესო ჰორმონის კონცენტრაციის მომატება სისხლში რითაც ხელსაყრელი პირობები იქმნება ჰორმონო-დამოკიდებული ავთვისებიანი სიმსივნის განვითარებისთვის. დაბალკალორიული კვება და ფიზიკური ვარჯიში დაგიცავთ ჭარბი წონისაგან. ფეხით სიარული, განსაკუთრებით ხანდაზმული ასაკისა და გულ-სისხლძარღვთა ქრონიკული იშემიური დაავადებების დროს და სირბილი წარმოადგენს ვარჯიშის იდეალურ ფორმას მოსახლეობის უმრავლესობისათვის. ინდივიდუალური რეკომენდაციები აქტიური სპორტისა და სპეციალური დიეტის შესახებ მიიღეთ თქვენი ოჯახის ექიმისგან.

კიბოს გამომწვევ ძირითად მიზეზთა შირის თამბაქოს მoწევა წარმოადგენს უდიდესი რისკის ფაქტორს. ამ ეტიოლოგიურ ფაქტორთან არის დაკავშირებული ყველა ლოკალიზაციის კიბოს 30%–ის განვითარება. ფილტვის კიბოს 90% გამოწვეულია თამბაქოს მოწევის მიზეზით. თამბაქოs შემადგენელი და მისი წვის შედეგად წარმოქმნილი მაღალი კონცენტრაციების კარცეროგენული ნივთიერებების ქრონიკული ზემოქმედების მიზეზით ვითარდება ასევე პირის ღრუს, ხორხის, საჭმლის მომნელებელი, საშარდე და რეპროდუქციული სისტემების ორგანოთა კიბო.

თამბაქოს კვამლი შეიცავს 4000-ზე მეტ ქიმიურ ნივთიერებასა და აირს, მათ შორის: ნიკოტინს, ბენზოლს, ბენზო ა პირენს, კარბონის მონოქსიდს, ამონიუმს, დიმეთილნიტროზამინს, ფორმალდეჰიდს, ციანიდის ჰიდროგენს, აკროლეინს. 60%-ზე მეტი კომპონენტი ადამიანისათვის წარმოადგენს კარცინოგენს, მათ შორისaa ისეთი ძლიერი მოქმედების კარციროგენული აგენტები, როგორიცაა აზბესტი, დარიშხანი, ბენზოლი და რადონის აირი.

ქრონიკული ტოქსიკური და კარცინოგენული ზემოქმედების შედეგად თამბაქოს მწეველთა 80%–ზე უნვითარდება გენეტიკური, მათ შორის P53 გენის დაზიანება, რომელიც მნიშვნელივან როლს თამაშობს კიბოს განვითარებაში. მავე დროს, მწეველთა ორგანიზმში მატულობს ინსულინის, მსგავსი ზრდის ფაქტორისა და გასტრინ-როლიზინგ პეპტიდეს რეცეპტორთა რაოდენობა, ირღვევა უჯრედთა გაყოფის რეგულაცია, რომლის შედეგად იწყება არაკონტროლირებადი სიმსივნური ზრდა, კიბოს განვითარება, იმუნური და ფსიქიური დეპრესია, ავთვისებიანი პროცესის პროგრესირება, და საბოლოო ჯამში სიკვდილის ეს მექანიზმი სრულდება თამბაქოს მიზეზით კიბოთი დაავადებული ადამიანის გარდაცვალებით.

თამბაქოს მoწევის შედეგად განვითარებული დაავადების მიზეზით მსოფლიოში ყოველწლიურად იღუპება 400 000 - 500 000 ადამიანი. თამბაქოს მწეველთა ოჯახში მცხოვრები 10 ბავშვიდან 9 დაუცველია თამბაქოს პასიური წევისაგან. თამბაქოს პასიური moწევis შედეგად მსოფლიოში 700 მილიონი ბავშვი იმყოფება თამბაქოს კვამლის საზიანო ზემოქმედების "ექსპოზიციის" ქვეშ. ექსპოზირებულ ბავშვთა 70% –ზე მეტს მომატებული აქვს რესპირატორული დაავადებების განვითარების რისკი, მათ შორის: ფილტვების ფუნქციის დაქვეითების, ინფექციური დაავადებების, ქრონიკული ბრონქიტისა და პნევმონიის, ბრონქული ასთმის რისკი. გარდა ამისა, თამბაქო ბავშვთა 30%–ში იწვევს სმენის დაქვეითებასა და დაყრუებას. ბავშვთა სიკვდილიანობის 25 დაკავშირებულია თამბაქოს კვამლის ექსპოზიციასთან.

მოსახლეობის ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის მიზნით ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს მიერ შემოსაღებია თამბაქოს ნაწარმში კუპრისა და ნიკოტინის შემცველობის მარეგლამენტირებელი სანიტარულ-ჰიგიენური სახელმწიფო სტანდარტები, რომელთა სავალდებულო დაცვის მონიტორულ კონტროლზე აყვანით შემცირდება აქტიურ და პასიურ მწეველთა ტოქსიკური და კარციროგენული დატვირთვა. განათლების სამინისტროს საშუალო სკოლის დაწყებითი კლასებიდან შემოსაღებია ჯანმრთელი ცხოვრების წესის სასწავლო პროგრამები. მას-მედიის საშუალებებმა თავიანთ პროგრამებში უნდა გაზარდონ ჯანმრთელი ცხოვრების წესის შესახებ მოსახლეობის სანიტარული განათლება და მავნე ჩვევების უფასო ანტი-რეკლამირება. პარლამენტის მიერ მისაღებია კანონთა ინტრასექციული პაკეტი, რომელიც ადეkვატური ლიცენზირებისა და სერთიფიცირების ფორმის შემოღების საშუალებით მოახდენს თამბაქოს ნაწარმის წარმოებს, ექსპორტ-იმპორტისა და ვაჭრობის რეგლამინეტირებას; აკრძალავს მის რეკლამირებას ყველა სახის საშუალებით და შემოიღებს უფასო ანტი-რეკლამირებას; დააწესებს სავალდებულო ტესტირებას, სააქციო გადასახადებსა და ჯარიმებს; დაიცავს არამწეველ მოსახლეობას თამბაქოს კვამლის ჯანმრთელობისათვის საზიანო და სიცოცხლისათვის საშიში ზემოქმედებისაგან.

კიბოს წინააღმდეგ ბრძოლის ეროვნული ასოციაცია გაფრთხილებთ, რომ თამბაქოს მoწევა საშიშია თქვენი ოჯახის წევრების, ნათესავების მეგობრებისა და კოლეგების სიცოცხლისათვის.

7. უარი თქვით თქვით შემთხვევით სექსუალურ კავშირებზე. არაკონტროლირებადი სექსუალური ცხოვრების დროს ძალზე მაღალია საქსუალური გზით გადამდებ დაავადებათა განვითარების რისკი. საკმარისია ერთი შემთხვევითი სექსუალური კავშირი, რომ ადამიანი დაინფიცირდეს, როგორც შიდსის (HIV) ისე სექსუალური გზით გადამდები სხვა მრავალი ვირუსითა და ბაქტერიით. ადამიანის იმუნოდეფიციტის ვირუსის (HIV) მტარებელ პაციენტებში ვითარდება ავთვისებიანი დაავადება - კაპოშის სარკომა. ადამიანის პაპილომისა (HPV) და მარტივი ჰერპეს (HSV) ვირუსებით ინფიცირებულ პაციენტებში ძალზე მაღალია გენიტალური ორგანოების კიბოს განვითარების რისკი.

9. უარი თქვით ნარკოტიკების მიღებაზე. ნარკოტიკული ნივთიერებების ყოველ მიღებასთან ერთად იზრდება მრავალი დაავადების, მათ შორის კიბოს განვითარების რისკი. ნარკოტიკული ნივთიერებები იწვევენ ადამიანის ფიზიკურ და სულიერ დეგრადაციას, წარმოადგენენ ნაადრევი სიკვდილის მიზეზს.

მარიხუანა შეიცავს უფრო მეტი რაოდენობის კუპრსა და კარციროგენულ ნივთიერებებს, ვიდრე თამბაქო, შესაბამისად, მარიხუანას რეგულარული მწეველები არიან კიბოთი დაავადების გაცილებით მაღალი რისკის ქვეშ, ვიდრე თამბაქოს მწეველები. ნარკომანებში, რომლებიც ნარკოტიკულ ნივთიერებებს იღებენ ინტრავენურად, მაღალია დაავადების რისკი ინფექციური hეპატიტით (ბოტკინის დაავადება), შიდსით, კაპოშის სარკომით, ღვიძლის ცეროზითა და კიბოთი. ნარკოტიკული ნივთიერებების ინტრავენური გზით მომხმარებელთა უმრავლესობა წარმოადგენს B და C ჰეპატიტის ვირუსების მტარებელს. B და, განსაკუთრებით, C ჰეპატიტის ვირუსები განეკუთვნებიან ღვიძლის კიბოს ეთიოლოგიურ ფაქტორებს. ეთიოლოგიური ფაქტორების ქრონიკული ექსპოზიციის გამო ნარკომანთა აღნიშნულ კონტიგენტში განსაკუთრებით მაღალია ღვიძლის კიბოთი დაავადების რისკი. რის გამოც ისინი საჭიროებენ სპეციალურ კონტროლზე აყვანას და სამედიცინო დახმარებას.

10. თავი მოარიდეთ დასხივებას და მზის სხივებით გადამეტებულ გარუჯვას. მაიონიზირებელ რადიაციასთან, მზის ულტრაიისფერი სხივების დიდი დოზებით მიღებასთან და მაგნიტური ველების ქრონიკულ ზემოქმედებასთან მიზეზ-შედეგობრივად არის დაკავშირებული კანის, ფარისებრი ჯირკვლის, სხვა მრავალი ორგანოს კიბოს, სისტემური ავთვისებიანი დაავადების, ლეიკოზების, სისხლის ავთვისებიანი დაავადებების და სხვა დაავადებების განვითარება. დაიცავით თავი მზის სხივების ზემოქმედებისაგან 15 წუთზე მეტი ხანგრძლივობით, განსაკუთრებით მზის მაქსიმალური აქტივობის საათებში-დღის 11-დან 15 საათამდე, ასევე უარი თქვით ხელოვნურ გარუჯვაზე.